Landelijk kennisnetwerk van houders van boerderijdieren

Kudde van runderen

Kudde Blonde d'aquitaine

Runderen gedijen van nature het best in groepen met sociale banden en een hiërarchie. Het zijn echte kuddedieren. Hoe herken je hun kuddegedrag, en hoe pas je als kleinschalige rundveehouder je wei en stal hierop aan? Een natuurlijke kudde runderen bestaat uit melkgevende koeien en hun kalveren, jongvee, droge koeien en één of enkele stieren. De samenstelling van de kudde is stabiel, op geboortes en sterfgevallen na. Runderen kunnen ongeveer vijftig tot zeventig andere individuen herkennen, dus bij groepen die groter zijn, raken ze het overzicht kwijt. In een groep met minder dan vijf dieren is van echt kuddegedrag eigenlijk geen sprake. Iets ertussenin zou optimaal zijn.

Binnen elke rundveekudde, dus ook binnen een klein koppeltje hobbykoeien, leven de dieren zich uit in spelgedrag, hiërarchisch gedrag, vriendschapsbanden, voortplantingsgedrag en verzorgingsgedrag. Alles bij elkaar vormt dat de sociale rangorde van de groep. Als de hiërarchie duidelijk is en blijft, voorkomt dat conflicten. Aanvallen of vluchten is dan niet nodig, hooguit wat dreigen en wijken. 
Dat wordt anders als er iets in de kudde verandert, bijvoorbeeld weidegang na de winterse stalperiode. De koeien zijn uitgelaten en vrolijk, maar ze moeten ook even flink stoten en jagen om de rangorde in de nieuwe omgeving vast te stellen. Of denk aan de entree van nieuwe dieren in de kudde. Nieuwelingen krijgen het zwaar te verduren, maar ook de onderlinge verhoudingen binnen de rest van de groep worden op de proef gesteld. Introduceer nieuwe dieren daarom in eerste instantie afgeschermd van de kudde, maar wel binnen zicht- en reukafstand. Contact op veilige afstand bevordert een goede integratie.
 
Rangorde
Wie is de hoogste baas in de kudde? Meestal wordt dat bepaald door leeftijd en de tijd die een koe in de kudde verblijft. De afmetingen van de hoorns spelen hierbij mee: hoe ouder de dieren, hoe groter de hoorns, hoe hoger de rang. Via kop-kop-confrontaties wordt de rangorde bevestigd. Onthoornde koeien kunnen dat niet. Voor hun positiebepaling ‘scheppen’ zij in de buik en hals van andere dieren. Koeien met en zonder hoorns laten dus verschillend rangordegedrag zien. Daarom is het huisvesten van hoornloze naast gehoornde dieren geen goed idee.
Als de rangorde eenmaal is bepaald, laten de koeien met subtiele hoofdbewegingen zien hoe de verhoudingen liggen. Een hogere koe houdt haar kop omlaag richting een lagergeplaatste koe. Als ze haar kop in de richting van de ander zwaait, is de boodschap duidelijk: wegwezen. Opengesperde ogen met veel oogwit duiden op boosheid.
Een stier is lang niet altijd de baas van zijn kudde, maar hij heeft wel een geheel eigen rol. Hij zorgt voor stabiliteit en bemiddelt in conflicten. Hij markeert het territorium van zijn kudde door met zijn nek over de grond te schuren en hij houdt belagers op afstand door woest met een voorpoot in de grond te graven. Daarnaast zorgt hij natuurlijk voor de voortplanting, maar hij is ook uitlaatklep voor tochtige koeien. Zijn aanwezigheid beperkt ruw springgedrag en agressie van tochtige koeien.
 
Buiten het voortplantingsseizoen leven koeien met kalveren en pinken onder (semi) natuurlijke omstandigheden gescheiden van de stieren, die dan een solitair bestaan leiden. Jong volwassen stieren leven in groepen van vrijgezellen, buiten of aan de rand van de kudde. Dit gegeven zorgt ervoor dat in de omgang tussen mensen en stieren extra oplettendheid is geboden. Verzorgers moeten zich er rekenschap van geven dat een stier een ander wezen is dan een koe. Tegen de tijd dat een stier een jaar oud is, komt er een beslissend moment in de relatie boer-stier. De stier zal hem uitdagen en de boer moet kortstondig maar wel handhandig laten weten wie de baas is (1).
Kalveren vormen aan het begin van de zoogperiode, als ze tussen de 11 tot 40 dagen oud zijn, kalvergroepjes binnen de kudde. Een 'oppasmoeder' houdt de wacht. Er wordt verondersteld dat deze 'crèches' een betere bescherming bieden tegen roofdieren.
Synchroon gedrag
Typisch kuddegedrag is het synchrone verloop van allerlei activiteiten, zoals grazen, herkauwen en schuilen. Koeien houden niet van om de beurt eten, ze willen met zijn allen aan tafel. En ze willen niet om een plek hoeven vechten. In de wei gaat dat vanzelf goed; met zijn allen lopen ze al grazend op. In de stal moeten er, om stress en onrust te voorkomen, meer voerplekken dan koeien zijn. Zo kunnen alle dieren tegelijkertijd eten, ook als een ranghoog dier geen ondergeschikte naast zich duldt. De weggejaagde dieren zoeken dan gewoon een plaatsje verderop. 
Iets dergelijks geldt voor rust- en schuilplaatsen. Er moet meer dan voldoende ligruimte zijn, zodat alle koeien tegelijkertijd kunnen rusten of herkauwen, ook verjaagde ranglagere dieren. Een schutstal in de wei moet voldoende ruim zijn om alle koeien tegelijk dicht bij elkaar te laten schuilen. 
 
Vriendschap
Koeien sluiten vriendschappen voor het leven. Vooral de moeder-kindband is sterk, maar koeien hebben ook maatjes met wie ze graag samen grazen of rusten. Vriendinnen van dezelfde status likken elkaar op plaatsen waar ze zelf niet bij kunnen. Bij dreigende conflicten kan het elkaar likken ook kalmerend werken. Ondergeschikte koeien likken dan de ranghogere; ze ‘likken naar boven’.
Net als mensen hebben runderen een persoonlijke ruimte om zich heen, waarbinnen alleen familie en vrienden worden geduld. Hoe groot die persoonlijke ruimte is, hangt af van de leeftijd (jonge dieren zijn schuwer), van de rust in de groep en van degene die nadert. Vriendinnen houden maar enkele decimeters afstand van elkaar. Geen enkele gezonde koe loopt verder dan twaalf meter weg van de dichtstbijzijnde andere koe.
Grappig is dat de verzorger van een koppeltje koeien in zekere zin ook deel uitmaakt van de kudde, en een belangrijke rol speelt bij de stabiliteit ervan. Uit onderzoek is gebleken dat een goede mens-koerelatie de onderlinge band tussen de dieren en hun karakters positief beïnvloedt. Koeien met een evenwichtige baas zijn minder onrustig, angstig en agressief en uiten meer positief (lik)gedrag. (2)

(1) De kunst van het stierentemmen
(2) Familiekudde State of the Art’ van Ingrid van Dixhoorn, en anderen

Gerelateerde onderwerpen:

Terug naar:

Aanbevolen door Levende Have

Dierenwelzijn, de wet en natuurlijk gedrag
Dierenwelzijn, de wet en natuurlijk gedrag €14,95

Bestellen? Klik hier
Schapen in de weiden van de lage landen
NIEUW! Schapen in de weiden van de lage landen  € 24.90

Bestellen? Klik hier

Cover dierenwelzijn de wet en onze democratie
 Dierenwelzijn,
 de wet en 
 onze democratie
 
Gratis te downloaden
 Klik hier