Zwermtijd hoogtepunt in het bijenleven (3)

Tekst Albert Muller

Op een mooie dag in het voorjaar trekken bijen er massaal op uit, samen met de oude koningin. Deze zwermtijd is een geschikt moment om met bijen te beginnen. Er zijn genoeg jonge volken die een imker geheel naar eigen inzicht in de eigen kast kan huisvesten. Deel 3 in de serie over bijvriendelijk bijen houden.

Het is volop voorjaar. De bijen vliegen af en aan met stuifmeel en nectar. Het stuifmeel wordt in de cellen gestopt. Na drie dagen, als het een melkzuurgisting heeft ondergaan, is het verteerbaar voor de jonge bijen. De nectar wordt omgevormd tot honing en opgeslagen bovenin de raat als voorraad voor de wintertijd.

In ieder volk zijn er speurbijen die zoeken naar bloemen die nectar of stuifmeel geven. Heeft een speurbij een drachtbron (bijvoorbeeld een fruitboom) gevonden dan vliegt ze terug en danst ze op de raat te midden van de bijen. Er zijn verschillende dansen. Één ervan is de zogenaamde kwispeldans. Deze dans geeft informatie over de richting van de dracht ten opzichte van de zon en over de energie die het kost om tot daar te vliegen. Hoe rijker de drachtbron is, hoe langer de speurbij blijft dansen. Ze zal dan meer haalbijen bereiken met haar boodschap.
De bijen die de dans gevolgd hebben en daarna uitvliegen om de nectar en het stuifmeel te verzamelen, nemen net zoveel honing mee in hun honingmaag dat ze tot aan de bloemen kunnen vliegen. Boeiend hierbij is dat als de speurbij terugvliegt naar de kast met de wind in de rug, zij al dansend vertelt dat de bijen die naar de bloemen toe vliegen, meer honing in hun honingmaag mee moeten nemen omdat ze tegenwind hebben.

De koningin legt nu volop eitjes en de Imme groeit, zowel in aantal bijen als in de oppervlakte die bezocht wordt door de haalbijen. Al gauw is het volk zo groot geworden, dat er meer ruimte in de kast nodig is. Ik hang een of meerdere lege raampjes naast het broednest in de kast. De bijen gaan de raten in deze raampjes uitbouwen. Ik kan de stemming van het volk heel goed aflezen aan de bouw van de raat. Als de vorm van de raat aan de onderzijde mooi rond is, ontwikkelt het volk zich in alle rust. Zie ik dat de onderzijde van de raat een of meer uitstulpingen vertoont, dan weet ik dat het volk in zwermstemming komt.

Zwermen
Als een bijenvolk zwermt, ontstaan er nieuwe volken. Dit is de eigenlijke voortplanting van de honingbij. De oude koningin en een deel van haar volk gaat de kast verlaten. Op een gunstig moment – met mooi weer, rond het middaguur - zijn er duizenden bijen die er massaal samen met de koningin op uit trekken. Dit noemen ze ook wel de voorzwerm. Zelf spreek ik liever van moederzwerm. Deze naam geeft duidelijker het verschil aan met de andere zwermen.

De moederzwerm ontstaat door de enorme groei van het volk. Er kwamen zoveel jonge bijen dat de verhouding tussen het aantal voedsterbijen en het broed uit evenwicht is geraakt. Niet alle jonge bijen kunnen hun voedersap kwijt bij de larven. We zien dat er zogenaamde zwermcellen gebouwd worden. In deze cellen worden de jonge koninginnen geboren worden. Gedurende deze periode krijgt de koningin steeds minder te eten. Zij blijft eitjes leggen en de eierstokken raken leeg. Haar gewicht is nu zoveel afgenomen dat ze weer kan vliegen. De werkbijen die met haar meegaan, hebben de honingmaag gevuld met honing.

De bijen vliegen de lucht in en verspreiden zich. Als imker is dit voor mij een van de hoogtepunten van het bijenleven. De hoge zwermtoon en het feit dat je midden in de zwermen kunt staan en er zelden een bij tegen je aanvliegt, is een unieke ervaring.
Na een poosje vliegen de bijen samen en zoeken ze een plaats waar ze gaan hangen. De zwermtros wordt gevormd en de bijen komen tot rust. Speurbijen gaan op zoek naar een nieuwe woning. Wordt er een ideale ruimte gevonden dan leiden de speurbijen de zwerm naar deze plaats. Lukt dat niet, dan zal na enige tijd de zwerm opvliegen en wegtrekken. De zwerm kan zo’n vijftien kilometer verder vliegen, gaat opnieuw hangen en opnieuw gaan speurbijen op pad. Voordat de zwerm vertrok, hebben de werkbijen de honingmaag gevuld. De zwerm heeft nu voor drie dagen voldoende voedsel bij zich. In deze drie dagen moet een nieuwe stek gevonden zijn.

Een nieuwe kast
Omdat ik de bijen niet kwijt wil, schep ik de zwermen voordat ze wegtrekken in een korf. Ik hou de korf onder de zwerm, geeft een flinke klap tegen de tak en de bijen vallen er allemaal in. Daarna leg ik de korf in de schaduw zodat de bijen die nog rondvliegen zich ook in de korf kunnen verzamelen. Dit doen ze als tijdens het scheppen ook de koningin met de bijen in de korf is gevallen. Zijn ze tot rust gekomen, dan wordt de korf opgedoekt en in een koele ruimte gezet.

Twee dagen later laat ik de zwerm tegen de avond inlopen in een nieuwe kast. In deze kast bevinden zich vijf lege raampjes, daarna komt de sluitplank. Voor de kast, schuin omhoog lopend, plaats ik een brede plank. Hierop schud ik de bijen uit de korf. Ze lopen tot aan de randen van de plank. Enkele bijen vinden het vlieggat van de kast, ze lopen naar binnen, komen terug en beginnen te ‘’stertselen’’. Hierop reageren de andere bijen, draaien zich in de richting van het vlieggat en lopen naar binnen. Als je geluk hebt, zie je de koningin over de andere bijen heen snel naar binnen lopen. Ze heeft haast. In de kast begint de tros de raten te bouwen.

Tuters en kwakers
Ondertussen kruipt in de oude kast – zeven dagen na het vertrek van de moederzwerm - de eerste jonge koningin uit haar cel. Zij vertelt de bijen dat ze aanwezig is. Zij "tuut". Een hoge fluittoon klinkt in de kast. De imker zegt: er is een "Tuter". Een tijdje later is de volgende jonge koningin rijp. Zij bijt een klein gaatje in het deksel van de cel, steekt haar tong erdoorheen en wordt zo gevoerd. Ook zij produceert deze fluittoon maar omdat ze nog in de cel zit, klinkt het heel dof. Zij is een "kwaker". Een dag later komt de volgende zwerm, de dochterzwerm. In deze dochterzwerm zitten altijd meerdere jonge koninginnen. De tuter maar ook enkele kwakers vliegen mee uit. Na een rustig moment hangend aan een tak zal ook deze zwerm een nieuwe woning zoeken.

Reageren? Mail naar [email protected]. Eerdere afleveringen in deze serie verschenen in het december- en februarinummer van Levende Have.

Begrippen

Kwispeldans  
De speurbij maakt een dans in de vorm van een afgeplatte 8. Op het platte stuk “kwispelt” ze met haar achterlijf. De hoek die het platte stuk maakt ten opzichte van de zwaartekracht vertelt de haalbijen de richting van de dracht ten opzichte van de zon. Het aantal dansen per minuut geeft informatie over de energie die het kost om bij de drachtbron te komen.

Tuter  
De eerste jonge koningin die uitloopt. Maakt een helder fluitend geluid om te vertellen dat zij er is. Als zij met deel van de bijen zwermt (vaak volgen ook enige kwakers de zwerm) en de kast verlaten heeft, is de eerstvolgende jonge koningin die uitloopt opnieuw een tuter.

Kwaker
Jonge rijpe koningin die zich nog in de zwermcel bevindt. Het geluid dat zij maakt wordt gedempt doordat ze nog in de cel zit.

Opdoeken  
De korf voorzien van een gaasdoek zodat de bijen opgesloten zitten, maar wel zuurstof krijgen.

Beginnen met bijen
Zin om te beginnen met bijen? De zwermtijd is een geschikt moment. Er zijn jonge volken die je zelf in jouw kast kunt huisvesten. Dit noemen we naakte volken. Koop je een bijenvolk op ramen, dan is vaak de moeilijkheid dat de maat van de raampjes niet overeenkomt met jouw kast.

Tip: kasten kun je kopen of zelf bouwen aan de hand van een bouwtekening. Informatie over de Bienenkiste, Einraumbeute en Top Bar Hive is te vinden op internet. Wie meer wil weten over de Nederlandse Natuurbouwkast kan een mail sturen naar [email protected].
Bij zelfbouw is het belangrijk dat je nauwkeurig werkt. De ruimte tussen de raampjes en de wanden van de kast noemen we de bijenruimte. Deze afstand (7 mm) luistert erg nauw. Is er te weinig ruimte, dan kitten de bijen het raampje muurvast aan de wand. Is er teveel ruimte dan bouwen de bijen de raat tussen de wand en het raam. Denk erom de juiste verf te gebruiken. Deze mag niet giftig zijn voor bijen.

Op de website van de BD-imkers www.bdimkers.nl is informatie te vinden over tal van cursussen.