Dit bericht is bijgewerkt op 18 april 2023. Er zijn nieuwe gegevens in verwerkt over het aantal besmettingen bij hobbypluimvee die op verzoek van de redactie van Levende Have door de NVWA zijn verstrekt.
Op de website van de NVWA staat een video over de afschermplicht in tijden van vogelgriep. Inspecteur en domeinspecialist Koen van Kuijk - met veiligheidsjas – legt uit waarom het belangrijk is dat hobbypluimvee niet in contact kan komen met wilde vogels. De video dateert van oktober 2021. Nieuwe inzichten over de verspreiding van het virus leiden tot de conclusie dat deze voorlichting sterk verouderd is. Wat nog zwaarder telt: het effect van de maatregel is niet bewezen.
Ruim zeventien maanden duurt de vogelgriepepidemie nu. Al die tijd gold er in een groot deel van het land een ophok- en afschermplicht *). Tot op de dag van vandaag. Dat voelt voor kippen die gewend zijn in vrijheid te leven, als een eeuwigheid. Maar waarschijnlijk weten ze inmiddels niet beter.
Alle beperkingen eisen wel hun tol. De kippen missen het foerageren, het nemen van een stofbad op een zelfgekozen plek. En waarom? Wat zijn de gevaren? Wat is - vanuit het oogpunt van verspreiding van virus - het verschil tussen een besmette wilde vogel in een weiland en een besmette kip in de tuin van een particulier? Waarom zou je als hobbypluimveehouder je kippen afschermen, als even verderop de besmette kadavers van wilde vogels gewoon mogen blijven liggen?
Hoe langer dit duurt, hoe groter de vraagtekens bij nut en noodzaak van de afschermplicht. Zeker nu uitbraken niet meer aan de orde van de dag zijn. Veel particulieren met een paar kippen hebben het inmiddels opgegeven hun dieren met allerlei constructies van hekken, netten en linten te beschermen tegen de vogelgriep. Ze lopen weer los, of ze zijn gedumpt omdat hun eigenaren van het gezeur af willen zijn.
Grijs gedraaide grammofoonplaat
Berustte de afschermplicht, ofwel de opdracht ‘’voorkom contact met uitwerpselen van wilde vogels’’, in de beginfase van de epidemie nog op rationele overwegingen, nu heeft de maatregel vooral een routinematig karakter. Bij elke besmetting herhaalt de overheid de boodschap: ‘’Voor niet-commercieel gehouden risicovogels (hoenderachtigen/kippen, (sier)watervogels en loopvogels), bijvoorbeeld in dierentuinen, kinderboerderijen en van eigenaren van vogels en kippen, en voor commercieel gehouden fazanten, sierwatervogels en loopvogels, geldt een afschermplicht.’’
Het is een grijsgedraaide grammofoonplaat. De overtuiging ontbreekt als een handhaver zegt: ‘’Doe dit nu maar, dan doen we in elk geval iets’’. Iedereen weet inmiddels dat het virus zo wijd is verspreid en dat er ook zoveel zoogdieren besmet zijn geraakt, dat afschermen met hekken, netten, zeilen en linten als preventieve maatregel weinig zin meer heeft. Een besmetting is een kwestie van domme pech.
Aanwijzingen hopeloos verouderd
De aanwijzingen die de overheid geeft voor het uitvoeren van de afschermplicht (zoals te zien in de video op de website van de NVWA) zijn hopeloos verouderd. Kwam aan het begin van de epidemie het virus vooral van boven, van de wilde vogels, al enige tijd is duidelijk dat ook ratten en muizen vogelgriep verspreiden. Eén microgram virus aan de pootjes van deze dieren is voldoende om een heel kippenhok met vogelgriep uit te roeien. En dan zijn er nog de talrijke besmette kadavers in de weilanden en sloten, waar bunzings, marters, honden of katten van eten, die vervolgens zelf besmet raken, of het virus op een andere manier meenemen naar het pluimvee van de hobbyhouder. Alleen een streng hygiëneprotocol zou besmetting kunnen voorkomen. Hoewel ook dat geen garantie biedt, getuige de vele vogelgriepuitbraken bij pluimveebedrijven.
Onderzoek ontbreekt
Van een afrastering met linten, draden, netten en zeilen, kan na anderhalf jaar vogelgriep worden gesteld dat deze het hobbypluimvee slechts schijnveiligheid biedt. Althans, niemand kan vertellen of deze vorm van preventie ook echt werkt. Het effect ervan is tot dusver niet onderzocht. Het is ook niet bekend of op de besmette locaties met hobbypluimvee de dieren waren afgeschermd. Evenmin valt met zekerheid te zeggen of de besmettingen door (beter) af te schermen voorkomen hadden kunnen worden.
Zeer gering aantal besmettingen bij hobbypluimvee
De voorlichting over de aantallen besmettingen is uiterst summier. Aanvankelijk verstrekte de overheid geen correcte gegevens over hoeveel kippen en watervogels van hobbypluimveehouders met minder dan 50 dieren er sinds het begin van de epidemie in oktober 2021 besmet zijn geraakt. Een kaartje op de website van de NVWA liet lange tijd slechts dertien besmettingen zien. Uit navraag van Levende Have is gebleken dat sinds oktober 2021 zijn bij het pluimvee van hobbyhouders en kinderboerderijen (<50 dieren) 21 besmettingen met vogelgriep (H5N1) zijn vastgesteld. Een zeer gering aantal, gelet op het totaal aantal hobbypluimveehouderijen (meer dan 100.000).
De aantallen besmettingen zijn ook veel geringer dan die bij houderijen met meer dan 50 dieren en bij bedrijven: daarvan zijn in dezelfde periode in totaal 109 besmet geraakt. Gegevens over de mate waarin de dieren waren afgeschermd en het aantal gedode dieren bij hobbypluimveehouders vanwege een besmetting, zijn niet verstrekt. Wat dat laatste betreft: het kan maximaal gaan om in totaal circa 1000 dieren. Een fractie van de circa 6 miljoen dieren die zijn gedood vanwege besmettingen bij bedrijven.
Tijd rijp voor heroverweging
Als we naar deze cijfers kijken is de vraag gerechtvaardigd of het afschermen van hobbypluimvee nog wel proportioneel is te noemen. Het laatste geval van vogelgriep bij hobbypluimvee dateert van 3 januari 2023. Hoewel KleindierNed – een platform van overwegend houders van grotere aantallen vogels en kippen – na overleg met de NVWA op 15 januari van dit jaar nog met een flyer kwam ter promotie van de afschermplicht (‘’Niets doen is geen optie’’), is de tijd rijp voor een heroverweging van deze maatregel, vindt ook deze organisatie. Kijk naar alternatieven, met de kennis van nu. ‘’De (semi) permanente landelijke afschermplicht moet heroverwogen worden. Voorzien van goede voorlichting moeten hobbyhouders hier zelf hun verantwoordelijkheid kunnen nemen’’, aldus KleindierNed in het document ‘’Vogelgriep en hobbydierhouderij’’.
Ruimte voor eigen inschatting van risico's
De regeling over de afschermplicht biedt ruimte voor een eigen interpretatie en inschatting van de risico’s. Daarbij zou de hobbypluimveehouder zich niet bang hoeven te laten maken door commerciële pluimveehouders met hun kliklijnen. De kans op een besmetting en overdracht van virus van hobbypluimvee naar ander pluimvee is nog altijd verwaarloosbaar klein. Afhankelijk van de wijze waarop dieren worden gehouden, zou de houder zelf kunnen bepalen wat in zijn of haar situatie passende maatregelen zijn om contact met in het wild levende dieren of hun uitwerpselen te voorkomen. En vooral: hoe de dieren die het virus kunnen overdragen, bij het hobbypluimvee kunnen worden weggehouden.
Voorlichting actualiseren
Daarnaast is actuele voorlichting van belang in de vorm van duidelijke adviezen aan de hobbypluimveehouders over wat te doen met dieren die ziek zijn, die afwijkend gedrag vertonen of die mogelijk besmet zijn met het virus. De voorlichting zou veel meer gericht moeten worden op het voorkomen van besmetting van mensen door contact met besmette dieren. Er ligt inmiddels een leidraad voor de omgang met besmette wilde vogels (zie onder bij de bronnen). Deze zou onder hobbypluimveehouders verspreid kunnen worden, zodat ook zij weten hoe ze zichzelf het beste kunnen beschermen bij een eventuele besmetting of de vondst van besmette dieren in de omgeving. Belangrijk is in elk geval dat je jezelf goed beschermt bij contact met mogelijk besmette dieren en dat je intensief contact vermijdt. Kinderen en huisdieren moeten worden weggehouden bij mogelijk besmette dieren.
''De primaire risicofactor voor infectie bij de mens lijkt directe of indirecte blootstelling te zijn aan besmet levend of dood pluimvee of besmette omgevingen, zoals markten voor levende vogels. Slachten, ontvederen, karkassen van besmet pluimvee hanteren en pluimvee klaarmaken voor consumptie, vooral in huishoudelijke omgevingen, zijn waarschijnlijk ook risicofactoren'', aldus de Wereld Gezondheidsorganisatie WHO. Niet alleen rechtstreeks en onbeschermd contact met besmette dieren moet worden vermeden, het virus bevindt zich ook in de mest van besmet pluimvee. In mest kan het virus tot meer dan 30 dagen overleven.
Tegenprestatie van de overheid: vaccinatie en opruimplicht
Tegenover een inspanningsverplichting van de hobbypluimveehouder in tijde van vogelgriep, zou ook de overheid over de brug moeten komen. Al anderhalf jaar lang wordt de belangrijkste bescherming van het hobbypluimvee – een vaccin – tegengehouden. Hobbypluimveehouders zijn volledig afhankelijk van de commerciële pluimveehouderij. Zakelijke belangen bepalen of en wanneer het pluimvee in Nederland wordt ingeënt. De overheid had al lang voor het hobbypluimvee een uitzondering kunnen maken.
Ook mag van de overheid veel meer inzet worden gevraagd bij het opruimen van besmette kadavers. EU-lidstaten zijn daartoe verplicht. Maar Nederland heeft dit niet wettelijk geregeld. Hier zijn de terreinbeheerders verantwoordelijk: de provincie, de gemeente, een natuurorganisatie, het waterschap, een boer of een burger. Het is aan die beheerder zelf of en hoe zij de kadavers opruimen. Dit is een vorm van vrijblijvendheid die in schril contrast staat met een afschermplicht.
*) Lidstaten van de EU zijn verplicht met behulp van ‘’appropriate measures’’ ervoor zorgen dat in geval van vogelgriep gehouden vogels geïsoleerd worden, en dat wordt verhinderd dat zij in contact komen met wilde dieren. De verordening maakt geen onderscheid tussen houderijen met een hoog risico op verspreiding en houderijen zonder of met een verwaarloosbaar risico.
Nederland heeft de regeling vertaald in artikel 3.4 , eerste lid, van de ‘Regeling Veterinaire maatregelen specifieke dierziekten of zoönosen’. Daarin is de verplichting opgenomen ‘’passende maatregelen te nemen omtrent uw pluimvee. Deze maatregelen moeten voorkomen dat pluimvee in contact komt met in het wild levende dieren of hun uitwerpselen. In de praktijk betekent dit een afschermplicht voor uw pluimvee.’’
Nederland maakt een onderscheid tussen een ophokplicht en een afschermplicht. De eerste geldt voor het commercieel gehouden pluimvee, de laatste voor dierentuinen, kinderboerderijen en houders van hobbyvogels. Het onderscheid tussen ophok- en afschermplicht is door Nederland zelf bedacht. Pak een willekeurige ‘Regeling van de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, houdende specifieke maatregelen in de beschermings- en de bewakingszone in verband met de bestrijding van hoogpathogene aviaire influenza’ en daar staat het keurig uitgelegd: ‘’Een ophokplicht is strenger dan de Europese voorschriften, maar is vanwege de vaak hoge pluimveedichtheid en de grote hoeveelheid van het virus dat in de omgeving aanwezig is, noodzakelijk. Afschermen met netten of open hekwerk biedt onvoldoende bescherming voor commercieel gehouden vogels. De uitzondering voor exploitanten van fazanten, loopvogels zoals de familie van struisvogels, emoes en nandoes, en sierwatervogels wordt gemaakt vanwege welzijnsoverwegingen. Houders van deze vogels mogen op andere wijze aan de afschermplicht voldoen.’’
Redactie Levende Have/Jinke Hesterman
Bronnen:
kleindierned.nl/2023/01/31/hoe-bescherm-je-je-vogels-tegen-vogelgriep/
kleindierned.nl/wp-content/uploads/sites/13/2022/03/Vogelgriep-en-Hobbydierhouderij-def.pdf
nvwa.nl/onderwerpen/vogelgriep-preventie-en-bestrijding/ophokplicht
rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2022/11/30/landelijke-sturing-op-vogelgriep-in-wilde-vogels
nvwa.nl/onderwerpen/vogelgriep-preventie-en-bestrijding/kaart-meldingen-dode-wilde-vogels/kaart
nvwa.nl/onderwerpen/vogelgriep-preventie-en-bestrijding/documenten/dier/dierziekten/vogelgriep/protocollen/handleiding-voor-het-opruimen-van-dood-gevonden-wilde-watervogels
Leidraad omgang met wilde vogels met vogelgriep
open.overheid.nl/documenten/ronl-e436986fc7325691ad2409a4ed9296e3f357a597/pdf
