Percelen die jarenlang door boeren zijn gebruikt, vertonen allerlei gebreken. Dergelijke percelen laten zich lastig omvormen tot een gezond grasland. De belangrijkste gebreken zijn te vinden in de bodem. Door intensief gebruik is er vaak een soort teeltlaag ontstaan die alleen door geregeld bemesten nog in leven kan worden gehouden. Deze gronden hebben dan ook een hoog fosfaat- en nitraatgehalte. Als deze percelen een andere bestemming krijgen (natuur of kleinschalige dierhouderij), is het de kunst is om de verbinding tussen teeltlaag en de grond daaronder te herstellen. Dat is altijd een proces van jaren en vergt speciale maatregelen. Wie een stuk grond van een boer koopt doet er dus goed aan daar rekening mee te houden. Zo voorkom je teleurstellingen.
Niet alleen vermesting maar ook verdichting heeft geleid tot een snelle achteruitgang van de bodemkwaliteit, vooral in Nederland met z'n intensieve veeteelt en mestoverschot. Natuurorganisaties die voormalige landbouwgrond willen omzetten naar natuur, worden daarmee geconfronteerd. Onderzocht is of ontgronden en zelfs grondtransplantatie het herstel kan versnellen. Op die manier kunnen belangrijke schimmels weer worden teruggebracht in de bodem. Transplantatie leidt tot meer microbiële biomassa en een sterke toename van mycorrhizaschimmels.
Regenwormen
Regenwormen zijn een belangrijke indicator voor de gezondheid van de bodem. Voor herstel van de bodem zijn ook regenwormen onmisbaar. Zij leveren een belangrijke bijdrage aan een goede bodemstructuur. Er zijn epigene (strooiseleters), endogene (grondeters) en anecische regenwormen (pendelaars). De strooiseleters spelen een sleutelrol bij de vertering van gewasresten, de grondeters zorgen voor een kruimelige bodemstructuur en de pendelaars vormen permanente verticale gangen in de grond. Vooral aan die laatste twee typen regenwormen ontbreekt het op gronden die intensief zijn gebruikt. Niet-kerende'' grondbewerking met bedekking van de bodem met gewasresten en organische mest zorgt ervoor dat na twee jaar tien keer zoveel regenwormen in de grond zitten en het aantal schimmels is verdubbeld. Het kan echter nog wel vijf tot tien jaar duren voordat de biodiversiteit volledig is hersteld.
Van de regenwormen zijn het vooral de diepgravende soorten, met name de Lumbricus terrestris, die terugkeren, omdat de permanente verticale gangen waarin ze wonen niet of minder vernield worden en omdat er een strooisellaag aanwezig blijft aan de oppervlakte. Dit laatste is belangrijk omdat de diepgravende soorten ´s nachts naar de oppervlakte komen om zich met materiaal uit de strooisellaag te voeden. Diepgravende soorten dragen in belangrijke mate bij aan het voorkomen van bodemerosie. Hun diepe, permanente verticale gangen met dikwijls diameters van 1 cm fungeren als drainagekanalen bij hevige neerslag.
Zuurstof in de bodem
Niet alleen regenwormen zijn van belang als het om een gezonde bodem gaat, Ook bacteriën, schimmels, protozoa, nematoden hebben voedsel, lucht, water en een geschikte leefomgeving nodig. Indien gronden ontstaan met zuurstofniveaus onder de 16%, wordt een andere groep van organismen bevorderd, waaronder veel ziekteverwekkende bacteriën en schimmels, zoals Pythium en Phytophthora. Ook sulfidevormende bacteriëen, zoals Clostridia, geijden goed in zuurstofarme bodems. Deze bacteriën kunnen rechtstreeks (via grazen) of indirect (via kuilvoer) in het maag-darmkanaal van dieren terecht komen, waar ze giftige stoffen produceren. Via bodemonderzoek kunnen de ziekmakende bacteriën worden opgespoord.
Schimmels
Schimmels spelen een essentiële rol in het beschikbaar maken van nutriënten voor planten, aldus Ties Temmink *). ''Ongeveer 95 % van de bouwstoffen die een plant nodig heeft haalt zij uit het fotosyntheseproces (zuurstof, koolstof en waterstof), voor de rest is de hulp van het bodemleven nodig. Planten scheiden 20-80 % van hun fotosyntheseproductie uit in het wortelsysteem. Hiervan wordt ongeveer de helft afgegeven rond de haarwortels in de vorm van simpele koolhydraten, eiwitten en suikers''.
Door destructief bodembeheer (overmatige grondbewerking en verdichting, het gebruik van (kunst)mest, gif en kalk) kan landbouwgrond ernstig gedegenereerd zijn, de bodem is niet alleen verdicht, er er niet alleen sprake van een overdosis aan stikstof en fosfaat, er komen bijna geen regenwormen meer in voor, maar ook de noodzakelijke schimmels zijn verdwenen. Wie door een microscoop naar de gemiddelde landbouwbodem kijkt, zal nauwelijks tot geen schimmel kunnen ontdekken.
Heb je een stuk grond gekocht en wil je weten wat daarvan de conditie is, dan zul je dus ook moeten kijken of er schimmels in de bodem voorkomen.
Een bodem zonder schimmel zal voornamelijk een aanbod van nitraat laten zien en dit zijn de beste omstandigheden voor planten uit een vroeg successiestadium (onkruid), aldus Temmink. ''Het bodemvoedselweb is een delicaat maar veerkrachtig ecosysteem dat alleen goed kan functioneren wanneer het zichzelf kan reguleren of wanneer het beheer wordt afgesteld op deze biologische processen. De schimmelpopulatie kan als een accurate indicator worden gebruikt om de status van de bodem en voortgang van herstelwerkzaamheden te volgen.'' Temmink pleit voor een microscopische analyse van het complete bodemvoedselweb en de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende organismen. ''Dat geeft een veel betere weergave dan de standaard-bodemanalyses die voornamelijk chemisch van aard zijn.''
De bodem kan volgens Temmink geënt worden met lokale (en daarmee goed aangepaste) schimmels. ''Wanneer de juiste condities gecreëerd worden zullen al de nog aanwezige sporen vanzelf uitgroeien tot nieuw mycelium.''
*) Temmink is in opleiding tot hydroloog aan het Soil Food Web Instituut van Elaine Ingham (soilfoodweb.com) en permacultuur-ontwerper.
Wil je de leefomgeving voor het bodemleven verbeteren? Bewerk de grond dan minimaal, zorg ervoor dat de bodem bedekt is met plantmateriaal en vermijd het overmatig gebruik van pesticiden en meststoffen.
(foto Louis Bolk Instituut)
